Begrippenlijst

Woord Definitie
Aanhangers mensen die de standpunten delen van (levensbeschouwelijke) organisaties, bv. de katholieke kerk, het Humanistisch Verbond. Zie ook: actieve en passieve aanhangers.     dl.1, p.53
Aartsvaders de stamvaders van het joodse geloof (Abraham, Isaak, Jacob) dl.1, p.60
Abraham De geschiedenis van het joodse volk begint 4000 jaar geleden met Abraham. Hij verlaat zijn geboortestreek, nadat hij met God een Verbond heeft gesloten: Abraham zal een groot volk voortbrengen dat in vrede en geluk zal leven in een eigen land. Hij was bereid zijn zoon Isaak te offeren (Genesis 22).                                   dl.l, p.38-41
Actieve aanhangers mensen die de standpunten delen van (levensbeschouwelijke) organisaties en die daar ook in hun gedrag uiting aan geven dl.1, p.53
Actieve sportbeoefening Zelf aan een sport doen, bijvoorbeeld tennis of korfbal. dl.3, p.82
Adonai In het Jodendom wordt de naam van God niet uitgesproken. Men noemt hem: Adonai. Dat betekent: Heer. God is eeuwig. Hij heeft geen begin en geen einde. dl.1, p.59
Agnosten mensen die twijfelen aan het bestaan van God dl.1, p.27
Allah Zo noemen moslims God. Allah is groot, barmhartig en rechtvaardig. Hij is de profeet.   dl.2, p.54
Amateursport Sportbeoefening zonder dat de sporters er een inkomen aan hebben. dl.3, p.82
Apostelen de eerste christenen, met name de twaalf leerlingen van Jezus en de eerste verkondigers van het evangelie. Zie ook evangelie. dl.1, p.90,91
Atatürk De grondlegger van het moderne Turkije (1923, 1924). Turkije en enkele andere islamitische landen voerden de scheiding in van kerk en staat.  dl.2, p.60
Atheïsme niet in God geloven dl.1, p.27
Ayatollahs Sjiitische leiders die aangeven hoe Mohammed in een bepaalde situatiezou hebben gehandeld. De ayatollahs hebben in het huidige Iran heel veel macht. dl. 2, p.56
Bar Mitswa Joods ritueel waarbij een jongen toetreedt tot de joodsegeloofsgemeenschap. dl.1, p.70
Bat Mitswa Joods ritueel waarbij een meisje toetreedt tot de joodse geloofsgemeenschap. dl.1, p.70
Bedrijfscode De regels voor de werknemers van een bedrijf. Die regels geven aan hoe werknemers zich moeten gedragen tegenover collega’s, de klanten of de samenleving. dl.3, p.110
Beeldende taal Taal met gebruik van beelden. Beelden zijn woorden die naar iets anders verwijzen. dl.3, p.19
Begrafenis Het graf de laatste rustplaats voor een overleden persoon. dl.2, p.108
Beroepscode In beroepscodes staan de gedragsregels die voor een bepaald beroep gelden. Zo zijn er regels voor verplegers, inkopers, makelaars, dokters, enzovoort. Deze regels zijn op schrift gesteld. dl.3, p.112
Beroepsethiek Nadenken over waarden en normen in het werk. Wat hoort wel en wat niet in een werksituatie? dl.3, p.106, 107, 108, 109
Beroepshouding De manier waarop je je gedraagt of hoort te gedragen in je werk. dl.3, p.128
Beroepssport De sporter verdient zijn boterham met sporten. dl.3, p.82
Besnijdenis gewoonte waarbij de voorhuid van de penis wordt verwijderd. Geboorteritueel bij joden en ook een geboorteritueel bij een deel van de moslims. dl.1, p.70
Besnijdenis Ritueel (islam). Bij de besnijdenis wordt een klein stukje van de voorhuid van de penis weggesneden. Vaak gebeurt het op de zevende dag na de geboorte. dl. 2, p.71
Bestaanservaring ervaring die je diep raakt dl.1, p.14
Betrokkenheid De verbondenheid die je hebt met iets, bijvoorbeeld je werk. dl.3, p.132
Biecht sacrament (katholiek): spijt betuigen over foute dingen en vergeving ontvangen (boete en verzoening) dl.1, p.94
Bijbel voor joden de TeNaCH. Heilig boek voor joden. Voor christenen is de bijbel het Oude en Nieuwe Testament. Heilig boek voor christenen. dl.1, p.36,69, 93
Binnenkant van de mens de combinatie van een bepaald karakter en een kijk op het leven dl.1, p.104-107
Biseksueel Gericht zijn op beide geslachten: man en vrouw. dl.2, p.81
Branche Verzameling van alle bedrijven die actief zijn in een bepaalde categorie producten of diensten. Denk bijvoorbeeld aan de toerismebranche, de horecabranche, de bouwbranche, de kledingbranche en de autobranche. dl.3, p.76
Branchecode De gedragsregels die gelden (moeten gelden) in een bepaalde branche. dl.3, p.113
Breedtesport Sporten op een laag niveau. Mensen doen het in hun vrije tijd en ze verdienen er geen geld mee. dl.3, p.82
Buitenkant van de mens het uiterlijk en gedrag van een mens. Via die buitenkant wordt duidelijk wie je bent en hoe je je voelt. dl.1, p.108-111
Buitenkant van levensbeschouwing de uitingen van levensbeschouwing: inspirerende personen, levensbeschouwing belangrijke geschriften, rituelen, feesten, symbolen en organisaties dl.1, p.31
CDA Christen Democratisch Appel. Christelijke politieke partij. dl.1, p.99
Christelijk visie op de mens volgens het christendom is de mens geschapen naar het beeld van God. De mens is uniek, beperkt, onsterfelijk, vrij en verantwoordelijk. dl.1, p.84,85
Christelijke waarden principes (idealen) van christenen, zoals liefde tot God, naastenliefde, rechtvaardigheid dl.1, p.44
Christendom levensbeschouwing met twee miljoen aanhangers in de wereld: geloof in één God, die in Jezus – ‘de Messias’ - op aarde kwam. Geloof in een leven na de dood: een Rijk van God. dl. 1, p.76-79
Christendom en seksualiteit Seks en liefde worden tegenwoordig sterk aan elkaar gekoppeld in de christelijke opvatting. Vroeger was een huwelijk een voorwaarde voor seks. Seksualiteit was vooral gericht op de voortplanting en homoseksualiteit werd afgewezen. dl.2, p.94, 95
Christenunie christelijke politieke partij dl.1, p.99
CNV Christelijk Nationaal Vakverbond. Een groep van christelijke werknemers (vakbond). dl.1, p.99
Collegialiteit Je collega als een ‘kameraad’ zien en hem ook zo behandelen. Dat betekent elkaar steunen en op elkaar vertrouwen. dl.3, p.143
Coming out Iemand komt uit voor zijn homoseksuele geaardheid. dl.2, p.81
Coubertin, Pierre de Grondlegger van de moderne Olympische Spelen. Zijn levensbeschouwelijk uitgangspunt bij de Spelen was: meedoen is belangrijker dan winnen. dl.3, p.94
Crematie Het dode lichaam wordt verbrand in een crematorium. dl. 2, p.108
Cultuur Datgene wat door de mens zelf, zijn medemens of zijn voorouders gemaakt of veranderd is. dl.2, p.33
Cyberseks Seks op of via het internet. dl. 2, p.80
Dag des Oordeels (islam) De dag waarop iedereen zal sterven. Een korte tijd nadat iedereen is gestorven, worden alle doden opgewekt. Ze worden weer levend gemaakt en naar een verzamelplaats gebracht. Allah spreekt daar zijn oordeel uit over alle mensen. Mensen die slecht geleefd hebben, gaan naar de hel. Mensen die goed geleefd hebben gaan naar het paradijs (de hemel). dl. 2, p.116
Davidster symbool van het Jodendom dl.1, p.50
Diaspora diaspora betekent letterlijk: verspreid over de wereld. De joden buiten Israël worden joden in de diaspora genoemd. dl.1, p.60
Dierproeven Testen met dieren in bedrijven, universiteiten, overheidsinstellingen, ziekenhuizen en scholen voor middelbaar en hoger beroepsonderwijs. Deze testen hebben bepaalde doelstellingen zoals het vinden van medicijnen voor ernstige ziekten. dl.2, p.43, 44
Discipline Baas zijn over jezelf.  Discipline betekent ook: nauwkeurig en netjes werken. Met discipline wordt ook bedoeld: je aan de regels houden. dl.3, p.133
Discriminatie het achterstellen van bepaalde mensen         dl.1, p.120
Doop christelijk sacrament bij de geboorte. Je wordt door de doop opgenomen in de kerkgemeenschap. dl.1, p.44,94
Doping Niet-natuurlijke middelen of methoden die gebruikt worden met als doel een betere prestatie te leveren. dl.3, p.90
Duurzaamheid Zorgen dat onze kinderen en kleinkinderen straks een fijn bestaan kunnen hebben. Dat betekent: een niet te grote voetafdruk. dl. 2, p.39
EO Evangelische Omroep  dl.1, p.99
Erasmus (geboren in Rotterdam, 1466 tot 1536). Humanist en christen. Hij benadrukte dat de mens vrij is: hij kan in het leven steeds keuzes maken. dl.3, p.32
Esthetische chirurgie Schoonheidsoperaties van lichaamsdelen die op zich gezond zijn. dl. 2, p. 18
Ethiek Ethiek gaat over wat menswaardig en wat niet menswaardig is. Wat zijn de juiste waarden en normen in het menselijk verkeer? De ethiek houdt ons een norm voor: je hoort menswaardig te leven. dl.2, p.132
Ethiek Nadenken over waarden en normen. Wat hoort wel en wat niet? dl.3, p.114
Ethisch probleem Je streeft méérdere waarden na en je kunt die waarden niet tegelijkertijd in praktijk brengen. dl.2, p.134
Etiquette Omgangsvormen en fatsoensregels die gelden als mensen met elkaar omgaan. dl. 2, p.140
Eucharistie christelijk sacrament: een katholieke gebedsdienst. Protestanten spreken van het ‘Heilig Avondmaal’. dl.1, p.94
Evangelie Verhaal over het leven van Jezus (zijn ideeën, zijn manier van omgaan met mensen en met God). Er zijn vier evangeliën: van Mattheüs, Marcus, Lukas en Johannes. dl.1, p.93
Fair Play Eerlijk spelen. dl.3, p.88
Foute vrienden vrienden die eigenschappen hebben waar jij veel moeite mee hebt, bv. profiteren, roddelen, crimineel gedrag en na-apen. dl.1, p.131
Franciscus van Assisi Hij hield veel van dieren en elk jaar wordt Werelddierendag op zíjn verjaardag gevierd. Franciscus zag de natuur als Gods Schepping. Met die schepping moet de mens eerbiedig omgaan. Hij is voor christenen een voorbeeld van hoe mensen met de natuur moeten omgaan. dl.2, p.47
Franciscus van Assisi katholieke heilige in de middeleeuwen (1182-1226). Hij leefde eenvoudig, wilde op de eerste plaats Christus dienen en navolgen. Hij streefde vrede na en kwam op voor de armen. Hij was ook een groot dierenvriend en stond aan de basis van de Orde der Minderbroeders. dl.1, p.92
Functionele relaties Relaties die voortkomen uit taken en verantwoordelijkheden die je hebt in de samenleving. dl.3, p.56
Gedrag van de mens lichaamshouding, gebaren, gezichtsuitdrukking, lichamelijk contact, dans, muziek, etc. dl.1, p.110,111
Gedragscode Vaste regels over hoe mensen zich moeten gedragen, bv. op hun werk. dl.3, p.110
Gedragsregels De verwachtingen die we hebben over het gedrag van mensen  (vastgelegd in regels). dl.3, p.105
Gemeenschappelijke levensbeschouwing levensbeschouwing van een groep mensen levensbeschouwing    dl.1, p.26
Genegenheid Je mag elkaar graag en dat laat je ook merken (kenmerk van vriendschap en ook liefde) dl.1, p.127
Genitaliën Geslachtsorganen. dl. 2, p.80
Geweten Innerlijk besef van goed en kwaad. dl. 3, p.121
Gewetensbezwaren Soms krijg je van je baas een opdracht om werkzaamheden te verrichten waar je moeite mee hebt. Het werk gaat in tegen je geweten: je hebt er grote bezwaren tegen. Op zo’n moment kom je in een moeilijke situatie terecht. Je moet dingen doen waar je niet achter staat. dl.3, p.121
Gewone vraag vraag over minder belangrijke dingen in het leven waar je een precies antwoord op kunt geven dl.1, p.10
God iets of iemand dat de mens overstijgt, eventueel alles geschapen heeft of alles bestuurt. dl.1, p.27,59,62,64,78,80,83,84,88,90,91,94,96
Godsdienstige levensbeschouwing levensbeschouwing waarbij mensen in een God geloven dl.1, p.27
Gospel Muziek met een christelijke kijk op het leven. dl.3, p.17
Gouden eeuwen van de islam In de periode van 750 – 1258 maakt de islamitische cultuur een bloeitijd door. Het geloof wordt belangrijker en verschillende wetenschappen komen sterk op. Universiteiten worden gesticht, waaronder de beroemde Al-Azhar universiteit in Cairo. dl.2, p.55
Hadieth Belangrijk islamitisch geschrift. Daarin staan de verhalen over Mohammed. dl.2, p.70
Hadj De bedevaart van de moslims. Elke moslim moet ééns in zijn leven - als het kan - naar Mekka gaan: op bedevaart. Een van de vijf zuilen van de islam. dl.2, p.65
Halal Halal betekent: ‘rein’ of ‘toegestaan’. Moslims mogen alleen vlees eten dat halal is. Het is vlees dat volgens islamitische voorschriften geslacht is. Volgens de Koran mogen moslims geen varkensvlees eten. dl.2, p.72
Hedonist Iemand die genieten het belangrijkste vindt in het leven. Een mens kan genieten valt van eten, drinken, seksualiteit, etc. dl.2, p.92
Hemelvaart beweging o.l.v. Luther en Calvijn in de rooms-katholieke kerk die uitloopt op een afscheiding van ‘protestantse kerken’ (16e  eeuw). Ook wel genoemd: de Reformatie. dl.1, p.80,81
Hervorming beweging o.l.v. Luther en Calvijn in de rooms-katholieke kerk die uitloopt op een afscheiding van ‘protestantse kerken’ (16e  eeuw). Ook wel genoemd: de Reformatie. dl.1, p.80,81
Heteroseksueel Iemand die gericht is op een persoon van het andere geslacht. dl.2, p.81
Hidjra Mohammed vertrekt in 622 uit zijn geboorteplaats Mekka en gaat naar de stad Medina. Dit heet de ‘hidjra’. Met de hidjra begint de islamitische jaartelling. dl.2, p.68
Hiphop Muziek die is ontstaan in New York in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Vooral in arme, zwarte wijken zoals de The Bronx. Men maakte muziek, maar was ook kritisch op de samenleving. Hiphoppers maakten rapmuziek. Rappen is half zingend praten of het rijmend opzeggen van een tekst over een nummer heen. Hiphoppers deden ook aan breakdance en graffitti. dl.3, p.15
HIV Het virus dat aids kan veroorzaken. dl. 2, p.89
Holebiseksualiteit Iemand is homoseksueel of lesbisch en heeft daarnaast ook biseksuele gevoelens. dl.2, p.81
Homoseksueel Iemand die gericht is op een persoon van hetzelfde geslacht. dl.2, p.81
Houding De manier waarop je je gedraagt of hoort te gedragen, bv. op je werk. dl.3, p.128
Huisdieren Dieren die leven en wonen in of om een huis. Ze worden meestal gevoed en verzorgd door de mens. Huisdieren hebben zich aangepast aan een leven direct bij de mens. Ze zijn ook nuttig voor de mens. dl. 2, p.31
Humanisme Levensbeschouwing die de mens het belangrijkste vindt. Een humanist vindt dat je zelf vorm moet geven aan je leven. dl.3, p.31
Humanistisch begeleider Hij helpt mensen vorm te geven aan een bepaalde viering, bv. relatieviering. dl.3, p.46
Humanistisch Verbond Belangrijkste humanistische organisatie in Nederland. dl.3, p.49
Humanistische uitvaartbegeleiding Deze organisatie helpt mensen die een uitvaart van een dierbare een humanistisch karakter willen geven. dl.3, p.46
Huwelijk relatie waarin de partners getrouwd zijn en (meestal) met elkaar samenwonen en. In Nederland kun je voor de wet getrouwd zijn. Dat geldt voor heteroseksuele stellen, maar ook voor homoseksuele stellen. Daarnaast kunnen mensen trouwen voor de kerk. dl.1, p.140
Ibrahim profeet in de Koran. Hij is bereid zijn zoon (Isma’íel) te offeren.Koran 37, 97-111. (vgl. Abraham in de Bijbel) dl.1, p.41
Identiteit Wie je bent en wie je zou willen zijn. dl. 2, p.15
Imam Een imam heeft een belangrijke functie in de moskee. Hij gaat voor in het gebed en hij zorgt ervoor dat alles netjes verloopt in de moskee. De imam heeft ook een sociale en politieke functie in de geloofsgemeenschap (de umma). dl.2, p.69
Impotent Niet in staat tot de seksuele daad (man).                               dl. 2, p. 80
Inlevingsvermogen Het vermogen je geheel en al met je gedachten in iets of iemand te verplaatsen. dl.3, p.137
Inspirerende persoon persoon die een voorbeeld is voor anderen dl.1, p.32,33
Intimiteit belangrijk bij seksualiteit. Je persoonlijk verbonden voelen met een partner. Die verbondenheid is lichamelijk van aard, gericht op plezier en voortplanting, maar je deelt met elkaar ook je gevoelens en kijk op het leven. dl.1, p.138
Islam en seksualiteit Volgens de islam maakt seksueel genot het leven prettiger. Elke moslim - man of vrouw - heeft recht op bevrediging van de seksuele behoeften. Seks mag alleen met iemand van het andere geslacht, waarbij een huwelijk een eerste voorwaarde is. dl.2, p.93
Islamfundamentalisme Stromingen in de islam die hechten aan een letterlijke naleving van wat er in de Koran staat en de eeuwenoude islamitische gewoonten. dl. 2, p.56
Islamitisch mensbeeld In de schepping is de mens het belangrijkste. Allah heeft de mens geschapen als Zijn plaatsvervanger op aarde. De mens moet goed leven: hij moet Allah aanbidden en rechtvaardig zijn. dl.2, p.66
Islamitische visie op man en vrouw Man en vrouw zijn niet gelijk maar wel gelijkwaardig. De mannelijke en vrouwelijke taken sluiten aan bij de eigen aard van man en vouw. De islam gaat er van uit dat de man zich gemakkelijk laat afleiden door de schoonheid van een vrouw, ook van een vrouw die al een relatie heeft. Daarom kleden veel moslima’s zich niet te verleidelijk. dl.2, p.67
Jaloezie Een houding waarbij je iemand anders iets niet gunt. Jaloezie komt voort uit angst en onzekerheid. dl.3, p.60
Jeugdcultuur Jongeren kunnen deel uitmaken van een groep met een eigen kledingstijl, uiterlijk, muziek en dl. 2, p.17
Jezus van Nazareth inspirerend persoon die leefde van 0 tot 30 jaar na Christus. Hij was een jood die door zijn leerlingen en door de eerste christenen werd gezien als een Messias: een bevrijder. Hij kwam op voor de armen en verkondigde het ‘Rijk van God’. Later werd Jezus als de stichter van het christendom gezien. dl.1, p.33,90,91,96
Jonge Humanisten Jongerengroep van het Humanistisch Verbond (jongeren tussen 18 en 27 jaar). dl.3, p.49
Joods huwelijk dat vindt in de synagoge plaats, onder de choepa, een soort baldakijn. Man en vrouw beloven elkaar trouw tot in de dood. Ze beloven God elkaar te steunen. Ook schuiven ze elkaar een ring om de vinger. De man trapt een glaasje stuk dat eerst in een doek was gewikkeld. dl.1, p.60
Joods mensbeeld De mens is een beeld van God. Ieder mens heeft een vrije wil. De mens is een beperkt wezen. dl.1, p.64
Kalief Het Arabische woord voor opvolger (of plaatsvervanger). Mohammed heeft geen opvolger aangewezen. Na Mohammed worden er vier kaliefen gekozen die een persoonlijke band met Mohammed hebben gehad. dl.2, p.58
Karakter de combinatie van innerlijke eigenschappen van een persoon. Die eigenschappen herken je voor een deel aan hoe mensen zich gedragen. dl.1, p.104-107
Kastenstelsel De samenleving is opgebouwd uit een aantal sociale roepen. Die groepen worden kasten genoemd. Er zijn grote verschillen tussen de kasten. In 1950 is in India het kastenstelsel officieel afgeschaft. dl. 2, p.120, 121
Kerstmis christelijk feest in verband met de geboorte van Jezus van Nazareth dl.1, p.96
Klimaatverandering De verandering van het gemiddelde weertype over een bepaalde periode. dl. 2, p.36
Koran Belangrijk islamitisch geschrift. De Koran is een heilig boek: het is het woord van Allah. Het bevat 114 hoofdstukken die soera’s worden genoemd. Iedere soera bestaat weer uit een aantal verzen. dl.2, p.70
Koran belangrijk geschrift voor de islam. Het heilige boek voor moslims. dl.1, p.36
Kosjer Kosjer betekent: rein. Omdat joden bloed zien als een symbool van het leven, zit in het voedsel geen bloed. Verder eten joden geen varkensvlees. Voor orthodoxe joden is het ook verboden vlees met melkproducten te vermengen. Ook dat gebeurt uit respect voor het leven. dl.1, p.72
KRO Katholieke Radio Omroep  dl.1, p.99
Kruisje symbool van een christen: verwijst naar het christen-zijn dl.1, p.98
Kruistochten ‘heilige oorlogen’ van christenen tegen gebieden die door moslimsin Europa waren ingenomen (elfde en twaalfde eeuw) dl.1, p.80
Kruistochten Heilige oorlogen van christenen om gebieden te heroveren op moslims. dl. 2, p.59
LAT afkorting voor: Living Apart Together. Relatie waarin de geliefden af en toen bij elkaar zijn. Het kan zijn dat de partners getrouwd zijn, maar dat hoeft niet. Het kan om een homostel of een heterostel gaan. dl.1, p.138
Leerlingen zo worden in de Bijbel de volgelingen van Jezus van Nazareth genoemd dl.1, p.90
Levensbeschouwelijk ritueel een ritueel met woorden, daden en symbolen. Het gemeenschapsgevoel ritueel wordt versterkt. Rituelen spelen een rol bij bestaanservaringen, verwijzen naar iets hogers en geven mensen (weer) kracht. dl.1, p.44-47
Levensbeschouwelijk verhaal een groepsverhaal over belangrijke ervaringen waarin levensvragen en -antwoorden voorkomen dl.1, p.38-41
Levensbeschouwing een kijk op het leven, waarin voorlopige antwoorden worden gegeven op levensvragen           dl.1, p.8,20,68
Levensverwachting De verwachting van de levensduur van een individu in een bepaalde groep, bijvoorbeeld in Nederland. dl.3, p.63
Levensvraag vraag over écht belangrijke dingen, zonder een vast antwoord dl.1, p.10-13
Liberale joden Joden die bepaalde waarden uit de Thora heel belangrijk vinden. Denk aan de liefde tot God, naastenliefde en rechtvaardigheid. dl.1, p.59
Liefde van elkaar houden en voor elkaar kiezen. Dat doe je met je gevoel én met je verstand. Liefde betekent dat je rekening houdt met de behoeften van de ander. dl.1, p.136
Liefdesrelatie Twee geliefden kiezen nadrukkelijk voor elkaar en delen hun leven. dl.3, p.58
Maimonides beroemde rabbijn (1135-1204) die de Thora probeerde uit te leggen. dl.1, p.68
Martin Buber Beroemde joodse denker (1878 tot 1965). Voor hem was ieder mens bijzonder. Buber was tegen het ‘in hokjes stoppen’ van mensen, omdat er daardoor geen aandacht meer is voor het eigene van ieder mens. Iemand (eerst) beoordelen als lid van een groep, leidt tot vooroordelen en discriminatie. dl.1, p.68
Masturbatie Zelfbevrediging.                                                       dl. 2, p.80
Menorah zevenarmige kandelaar. Belangrijk joods symbool. dl.1, p.73
Mens al sociaal wezen de mens heeft andere mensen nodig om zelf mens te worden. De mens wezen is ook betrokken op andere mensen   dl.1, p.114
Mens als geslachtelijk wezen de mens is van het mannelijk of vrouwelijk geslacht.Mensen hebben mannelijke of vrouwelijke lichamelijke kenmerken. dl.1, p.113
Mens als levensbeschouwelijk wezen ieder mens heeft een kijk op het leven dl.1, p.115
Mens als lichamelijk wezen een mens wordt geboren en gaat dood. Ieder mens heeft een wezen. Het is een vast punt in zijn bestaan. dl.1, p.112
Mens als zelfbewust wezen de mens heeft verstand, waardoor hij over zichzelf en zijn omgeving wezen kan nadenken dl.1, p.115
Messias Joden geloven in de komst van een verlosser (een ‘Messias’) die het Rijk van God zal brengen. Volgens het christendom was Jezus de Messias. dl.1, p.59,90
Metal Ruige vorm van hardrock. Het is rockmuziek met harde gitaren. De teksten zijn vaak hard en donker: nogal eens wordt er verwezen naar de dood. dl.3, p.14
Milieu Alles wat tot jouw omgeving hoort. Dat kan iets zijn dat de mens aantreft, zoals een oerwoud, maar ook iets dat de mens zélf heeft gemaakt. Denk bijvoorbeeld aan een dorp of stad. dl.2, p.33
Mode Een tijdelijke, wijdverbreide smaak op een bepaald gebied. dl. 2, p.24
Modellenmaatje (maatje O) Lange benen, een slank figuur, weinig vet en een laag gewicht. dl. 2, p.13
Moderne rouwrituelen Moderne manieren om met de dood om te gaan, zoals herdenkingsplaatsen in de publiek ruimte, stille tochten, condoleance-en gedenksites. dl. 2, p.110
Mohammed Mohammed leefde van 570 tot 632. Hij staat aan het begin van de islam. Mohammed bracht Allah’s boodschap naar de mensen. Daarom is hij de profeet voor de moslims en het grote voorbeeld voor alle moslims. dl.2, p.58,68
Monogamie De liefde bedrijven met alleen één persoon. dl. 2, p.89
Monotheïsme Een godsdienst waarbij één god wordt erkend (mono = één, theos = god). Joden, christenen en moslims geloven in één god. dl.1, p.59,78,83
Monotheïsme Een godsdienst waarbij één god wordt erkend (mono = één, theos = god). Joden en moslims geloven in één god. dl.2, p.54
Moskee Het gebedshuis en de ontmoetingsplek van moslims. Kinderen leren er ook over de Koran en krijgen godsdienstonderwijs van de imam. dl.2, p.73
Moslim Omroep Deze omroep maakt tv-programma’s voor moslims in Nederland. dl.2, p.73
Mozes inspirerend persoon voor het Jodendom. Hij leidde de uittocht uit de slavernij in Egypte. Bovendien was het Mozes aan wie God de Tien Geboden gaf. dl.1, p.59,68
Muziekstijl Groep artiesten met eigen kenmerken: instrumenteel, zang en teksten. Daarnaast ook met een eigen uiterlijk en gedrag van de artiesten. dl.3, p.14
Natuur Datgene wat de mens aantreft, datgene wat door de mens níet gemaakt of gewijzigd is. Bij dit laatste bedoelen we dat het niet door jezelf, je medemens of je voorouders gemaakt of veranderd is. dl.2, p.30, 31 
Natuurlijke dood Mensen kunnen doodgaan door ouderdom of ziekte. De mens kan er geen invloed op uitoefenen. dl. 2, p.105     
NCRV Nederlands Christelijke Radio Omroep: protestants-christelijke omroep dl.1, p.99
Nederpop Popmuziek gemaakt door Nederlandse bands en artiesten. dl.3, p.17
Nelson Mandela inspirerend persoon voor velen (o.a. voor humanisten) dl.1, p.33
Niet-godsdienstige levensbeschouwing levensbeschouwing waarbij mensen niet in God geloven dl.1, p.27
Niet-natuurlijke dood Mensen die niet doodgaan door ouderdom of ziekte. Mensen kunnen hier wel invloed op uitoefenen. dl. 2, p.105                 
Niet-religieuze joden mensen die wel tot de joodse bevolkingsgroep behoren, maar niets (meer) met hun geloof doen dl.1, p.59
Nieuwe Testament (NT) boeken van de volgelingen van Jezus over hun geloof in God. Vormt samen met het Oude Testament de (christelijke) Bijbel. Geschreven tussen 50 en 110 na Chr. dl.1, p.93
Non-verbale communicatie Informatieoverdracht zónder woorden. dl.3, p.18
Normen De verwachtingen over het gedrag van mensen. Normen hangen direct samen met de waarden die je aanhangt. dl.3, p.105
Normen De regels die bij waarden horen. dl. 2, p.130
Offerfeest Een heel belangrijk feest voor moslims. Moslims gaan ‘s morgens naar de moskee om te bidden. Daarna wordt er een schaap geslacht op een speciale manier. Dor het offerfeest laten moslims zien dat ze nog steeds hun leven in dienst stellen van Allah. dl.2, p.71
Olympisch vuur Dit symbool staat voor het eeuwige verlangen van de mens naar eenheid. dl.3, p.95
Olympische Spelen Deze spelen zijn als sportief evenement ontstaan in de Griekse oudheid uit godsdienstige feesten. Aan de Olympische Spelen deden alleen de ‘vrije Grieken’ mee. Slaven en vrouwen mochten niet meedoen. In 393 na Christus verbood de christelijke keizer Theodosius de Spelen vanwege hun ‘heidens’ karakter. Aan het einde van de negentiende eeuw zorgde de Franse baron Pierre de Coubertin voor de herinvoering van de Olympische Spelen. De eerste moderne Spelen vonden plaats in Athene in 1896. dl.3, p.94 
Olympische vlag Deze vlag bevat vijf gekleurde ineengestrengelde ringen op een wit veld. De ringen (blauw, zwart, rood, geel en groen) verwijzen naar de verbondenheid van de vijf werelddelen. Onder de ringen staat het motto van de spelen: citius, altius, fortius (sneller, hoger, sterker). dl.3, p.96
Omgangsvormen De manier waarop je omgaat bv. met klanten of collegae.   dl.3, p.137,140
Ondernemingszin Niet bang zijn om iets nieuws te bedenken of iets moeilijks te doen. dl.3, p.133
Ontzuiling vanaf 1960 laten steeds meer maatschappelijke organisaties de band met geloof en kerk los dl.1, p.81
Onvrijwillige relatie Een relatie waar je zelf niet voor gekozen hebt. dl.3, p.55
Openbaring een toekomstvisie gebaseerd op geloofsvoorstellingen. Ook wel genoemd ‘Apocalyps’. dl.1, p.93
Opwarming aarde Het gemiddeld warmer worden van de (temperatuur van) de aarde door de uitstoot van broeikasgassen. dl. 2, p.36, 37
Organisatie groep met regels, bestuur, medewerkers, geld, kantoren, etc. dl.1, p.52
Orgasme Volledige bevrediging bij geslachtsgemeenschap; klaarkomen. dl. 2, p. 80
Orthodox zuiver in de leer. Vasthouden aan de overgeleverde voorschriften (van de kerk). Bijvoorbeeld Grieks-orthodox, Russisch-orthodox en Syrisch-orthodox. In 1054 is de basis gelegd voor deze orthodoxe stromingen. Er vond toen een scheuring plaats tussen de katholieke kerk van Rome en de Oosterse katholieke kerk van Constantinopel. dl.1, p.81
Orthodoxe joden Joden die zich heel streng aan alle regels houden die in de Thora staan. Ze gebruiken nooit melk en vlees samen. De mannen dragen zwarte kleren en een hoed. Ze hebben baarden omdat ze zich niet mogen scheren. dl.1, p.59
Oude Testament (OT) voor christenen samen met het Nieuwe Testament de Bijbel. Het OT omvat drie groepen boeken: Tora, Profeten en Historische Boeken. dl.1, p.93
Pali Canon belangrijk geschrift voor boeddhisme dl.1, p.36
Pasen bij het paasfeest staat de opstanding van Jezus centraal. Drie dagen nadat Jezus begraven was, liet God hem ‘opstaan’. Jezus ‘verrees’ uit de dood. De leerlingen van Jezus zijn daarvan getuige. In het verhaal van Jezus wordt duidelijk dat de dood overwonnen kan worden in een nieuw leven bij God, en dankzij God. dl.1, p.96
Passieve aanhangers mensen die de standpunten delen van (levensbeschouwelijke) organisaties, maar die daar in hun gedrag weinig uiting aan geven dl.1, p.53
Passieve sportbeoefening Zelf niet aan een sport doen, maar sport wel volgen, via de krant, de tv, internet, etc. dl.3, p.82
Persoonlijke levensbeschouwing de levensbeschouwing van één persoon  dl.1, p.26
Persoonlijke relaties Relaties die voortkomen uit een persoonlijke band die je hebt met een ander mens. dl.3, p.56
Pinksteren een christelijk feest dat vijftig dagen na Pasen gevierd wordt. Tijdens het pinksterfeest vieren christenen de uitstorting van de Heilige Geest over de eerste geloofsgemeenschap te Jeruzalem.Daardoor krijgen christenen de kracht om goed te leven. dl.1, p.97
PKN afkorting voor: Protestantse Kerk in Nederland. De PKN is een fusie van een aantal protestants-christelijke kerken (vanaf 1 mei 2004): onder andere de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden. dl.1, p.99
Pogrom het aanvallen en vermoorden van joden in de middeleeuwen en ook daarna. dl.1, p.60
Popmuziek Populaire muziek. Popmuziek wordt door grote groepen mensen (het volk) mooi gevonden. Popmuziek is ontstaan in de jaren vijftig van de vorige eeuw. De basis voor de moderne popmuziek is de rock and roll-muziek. dl.3, p.10
Priesterwijding sacrament (katholiek) voor degene die tot priester gewijd wordt. (plechtige handeling) dl.1, p.94
Protestantse kerken tijdens de reformatie (16-de eeuw) splitsten een aantal groepen zich af van de Rooms-Katholieke Kerk. Ze zichtten eigen kerken op. Ze wilden terug naar wat in hun ogen de basis van alles was: het woord van God, te vinden in de Bijbel. dl.1, p.81
Rabbijn joodse geestelijke. Hij geeft onder andere uitleg over de Thora en houdt  toespraken in de synagoge. dl.1, p.73
Ramadan Vastenmaand van moslims. Ze eten en drinken dan niet van zonsopgang tot zonsondergang, behoudens uitzonderingen. De Ramadan is een van de vijf zuilen van de islam.             dl.2, p.64
Reïncarnatie (hindoeïsme) Na je dood word je opnieuw geboren. Niet je lichaam, maar wel je ziel. Die komt terug in een nieuw lichaam. Je leven wordt mede bepaald door hoe je in een vorig leven heb geleefd. De dood het begin van een nieuw bestaan. dl. 2, p.120,121
Rechten Zaken die je toebehoren en waar ook in voorzien behoord te worden. Bijvoorbeeld gezondheid, veiligheid, onderwijs. dl.3, p.40
Rechten van de Mens Rechten die na de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) door de Verenigde Naties zijn opgesteld. dl.3, p.40
Rechten van het Kind Rechten die gelden voor iedereen die jonger is dan achttien jaar. Deze rechten moeten ervoor zorgen dat je als kind goed kunt leven. dl.3, p.40
Reformatie hervormingsbeweging o.l.v. Luther en Calvijn in de rooms-katholieke kerk die uitloopt op een afscheiding van ‘protestantse kerken’ (16e eeuw). Ook wel genoemd: de Hervorming. Zie ook Luther. dl.1, p.81
Reggae Muziekstijl. In reggae wordt geprotesteerd tegen Westerse landen. Deze landen hebben mensen in arme landen lange tijd als slaven behandeld. Bob Marley wordt gezien als de grondlegger van de reggaemuziek. dl.3, p.16
Relatie Een duurzame, blijvende omgang van twee mensen. dl.3, p.55
Relaties de verhoudingen (banden) die je hebt met andere mensen dl.1, p.125
Relatievormen Verschillende manieren om een relatie vorm te geven, zoals verkering, samenwonen en huwelijk. dl.3, p.28
Renaissance Heropleving van humanistische denkbeelden, aan het einde van de middeleeuwen (ongeveer 1500). Vooral in Italiaanse steden als Florence en Sienna. dl.3, p.31
Respect Eerbied of waardering hebben voor anderen. Respecteren wil ook zeggen dat je rekening houdt met anderen. dl.3, p.139
Respect hebben ruimte geven aan je medemens en accepteren dat mensen verschillend zijn dl.1, p.121
Resultaatsport Sport waarbij het er om gaat dat er een bepaald resultaat wordt nagestreefd. dl.3, p.82
Ring symbool van liefde dl.1, p.48
Ritueel handeling die steeds terugkeert op een vast tijdstip of bij een bepaalde gelegenheid dl.1, p.42
Ritueel slachten Slachten volgens regels die met een geloof verband houden (islam of jodendom). dl. 2, p. 40, 41
Rolpatronen De heersende standpunten over hoe jongens en meisjes zich moeten gedragen. dl.3, p.66
Rooms-katholieke kerk de grootste stroming binnen het christendom. Alle aangesloten kerk plaatselijke kerken zijn verbonden met de bisschop van Rome: de paus, die het hoofd van de katholieke kerk is. dl.1 p.54,78,99
Rouwrituelen bij de islam Na het overlijden wordt het lichaam ritueel gewassen en in witte doeken gewikkeld. De imam leest voor uit de Koran. Het lichaam wordt binnen 24 uur begraven. De moslim wordt op zijn rechterzijde begraven, met het hoofd naar Mekka. Vrienden van de familie brengen na de begrafenis voedsel naar de nabestaanden. Familie en vrienden komen bijeen om te bidden. Ze lezen samen uit de Koran. Na veertig dagen wordt de rouwperiode afgesloten. Als afsluiting vragen de familieleden in hun gebeden de overledene op te nemen in de hemel (Djenna). dl. 2, p.109
Sacrament christelijk ritueel bij een belangrijk moment in het leven dl.1, p.94
Salaat Het gebed voor moslims. Een moslim hoort vijf maal per dag te bidden. Salaat is een van de vijf zuilen van de islam. dl.2, p.63
Sartre, Jean Paul (1905-1980). Humanistisch denker. Volgens hem is de mens een vrij wezen. Een mens mag zich niet onttrekken aan deze vrijheid. dl.3, p.45
Schoonheidsidealen Ideeën over hoe mannen en vrouwen eruit behoren te zien. dl. 2, p.11
Seksisme Discrimineren op grond van geslacht. dl. 2, p.80
Sekssymbool Iets of iemand dat verwijst naar seksualiteit. dl.2, p.82
Seksualiteit Gevoelens, ervaringen en handelingen die te maken hebben met je man of vrouw zijn. dl.2, p.80
SGP Staatkundig Gereformeerde Partij. Christelijke politieke partij. dl.1, p.99
Sjabbat Joodse rustdag. De zaterdag is voor joden een heilige dag. Eigenlijk begint de sjabbat al op vrijdagavond, na zonsondergang, met een gezamenlijk sjabbatmaal. Tijdens de sjabbat gaan de joden naar de synagoge. Sjabbat is een soort rustpunt in het drukke leven van alledag: je bidt tot God en hebt aandacht voor je naasten, de zieken en ouderen. dl.1, p.71
Sjahada De geloofsbelijdenis van moslims: ‘Er is geen andere God dan Allah en Mohammed is Zijn profeet’. Door het uitspreken van deze zin bevestigt een moslim dat hij moslim is. Sjahada is een van de vijf zuilen van de islam. dl.2, p.62
Sjiieten Een groep binnen de islam, een minderheidsgroep. In Iran is het een meerderheidsgroep. dl.2, p.56
Sjoel ander woord voor synagoge. Het is de plaats waar joden samen bidden, feesten of de Thora bestuderen. dl.1, p.73
Sociaal wezen de mens is een sociaal wezen: hij heeft andere mensen nodig om te kunnen leven dl.1, p.125
Sociale positie De plaats die je hebt ten opzichte van een ander. dl.3, p.65
Sociale rollen De verwachtingen over het gedrag bij sociale posities. dl.3, p.65
Soefisme Beweging (islamitisch) die de nadruk legt op een persoonlijke band met God. dl. 2, p.59
Soennieten Grote groep moslims. Ze vormen met tachtig procent de meerderheid van alle moslims. De naam ‘soennieten’ slaat op het voorbeeld (de Soenna) dat Mohammed en de eerste moslims gaven. Soennieten willen leven net als Mohammed en de eerste moslims. dl.2, p.56
Solidariteit Voor elkaar opkomen. dl.3, p.59
Solidariteit voor elkaar opkomen, elkaar steunen (bv. bij vriendschap)  dl. 1, p.127,128
Sport Lichamelijke vaardigheden die in wedstrijdvorm getest worden, met regels en een organisatie. dl.3, p.80
Stereotypen kenmerken die aan een hele groep worden toegeschreven, die vaak niet kloppen. Bijvoorbeeld: Italianen zijn onbetrouwbaar. dl.1, p.118
Stille Tocht Ritueel: vaak wordt een dergelijke tocht gehouden om een bepaalde persoon of gebeurtenis te herdenken. dl.3, p.48
Suikerfeest Belangrijk islamitisch feest ter afsluiting van de Ramadan. dl.2, p.71
Symbool vaak een ding dat naar iets anders verwijst en herkenning mogelijk maakt. Symbolen zijn zichtbare tekens van onzichtbare dingen. Levensbeschouwelijke symbolen verwijzen naar belangrijke dingen in het leven. dl.1, p.48-51
Synagoge plaats waar joden samen bidden, feesten of de Thora bestuderen. dl.1, p.73
Tact Gevoel hebben voor wat in een bepaalde situatie hoort of niet hoort. dl.3, p.136
TeNaCH belangrijk geschrift voor Jodendom. Het heilige boek van de joden. Joodse naam voor bijbel. dl.1, p.36,69
Theïsme in God geloven dl.1, p.27
Tien Geboden tien leefregels van de joden. Volgens de Thora heeft Mozes ze van God gekregen toen hij vanuit Egypte met het joodse volk op weg was naar het beloofde land. dl.1, p.66,67
Tolerantie Verdraagzaamheid. dl.3, p.141
Topsport Dat is sport op het hoogste niveau. De sporters zijn er vaak de hele week mee bezig en verdienen er meestal ook geld mee. dl.3, p.82
Transseksueel Iemand voelt zich van het andere geslacht. dl. 2, p.80
Trouw twee geliefden kiezen er voor zich voor een lange periode samen te zijn. Voor veel mensen betekent dat: je kiest er voor je leven met élkaar te delen. dl.1, p.138                    Ook: christelijke krant dl.1, p.99
Uiterlijk Datgene wat zichtbaar is van iemand: lichaam, gezicht, kleding, sieraden, etc. dl. 2, p.8
Uiterlijk van de mens lichaam, kleding, schoeisel, kapsel, sieraden,  piercings en tatoeages dl.1, p.108,109
Veda’s belangrijk geschrift voor hindoeïsme. Heilig boek binnen het hindoeïsme. dl.1, p.36
Verantwoordelijkheidsgevoel Zorg hebben voor iemand of iets. dl.3, p.134
Verbale communicatie Informatieoverdracht zonder woord. dl.3, p.18
Verbond volgens het Jodendom heeft God met de joden een verbond gesloten. Dit verbond wordt steeds vernieuwd. Op basis hiervan beschouwen de joden zich als het uitverkoren volk van God. In de Thora kunnen joden lezen welke bedoeling God met hen heeft. dl.1, p.59
Verkering duurzame relatie waarbij twee mensen bewust voor elkaar gekozen hebben dl.1, p.136
Verlichting (± 1700-1800) Periode waarin mensen hun verstand steeds belangrijker gaan vinden. Door wetenschap en techniek kunnen mensen de kwaliteit van hun leven verbeteren. Kerk, geloof en God gaan tijdens deze periode een steeds kleinere rol spelen. dl.3, p.33
Verliefdheid Een heel bijzonder gevoel waarbij je je enorm tot iemand aangetrokken voelt. Als je verliefd bent op iemand, ben je veel met hem of haar bezig. dl.3, p.54
Verliefdheid sterke gerichtheid op één persoon die je heel leuk vindt dl.1, p.132-135
Verloving Twee personen doen tegenover anderen (vooral familie, vrienden) de trouwbelofte. dl. 2, p.142
Versporting Ontwikkelingen waardoor sport een steeds belangrijkere plaats krijgt in de samenleving. dl.3, p.79
Vertrouwen het gevoel hebben dat je op elkaar aan kunt; dat je op je gemak bent dl.1, p.127,128
Verzuiling oprichting en ontwikkeling van eigen maatschappelijke organisaties door katholieken, protestanten (en ook socialisten) tussen 1900 en 1960 dl.1, p.81
Voetafdruk Getal voor de ruimte die een mens nodig heeft voor zijn consumptie. dl. 2, p.38
Voorbehoedsmiddelen Verschillende manieren om een zwangerschap te voorkomen. dl. 2, p.88.
Vooroordeel een oordeel vellen (‘Italianen zijn onbetrouwbaar’) voor je weet of dat oordeel waar is. Vooroordelen komen voort uit stereotypen. Zie ook: stereotypen. dl.1, p.118-120
Vormsel katholiek sacrament als je volwassen wordt. Het is een bevestiging van de doop. dl.1, p.94
Vormsport Sport waarbij het erom gaat hoe je die sport uitvoert. dl.3, p.82
Voyeurisme Neigen om anderen – meestal vrijende stelletjes – stiekem te bekijken. dl. 2, p.80
Vriendschap mensen die elkaar graag mogen, trekken veel met elkaar op.Vriendschap heeft vier kenmerken: genegenheid, vrijwilligheid, vertrouwen en solidariteit. dl.1, p.127
Vrijwillige relatie Een relatie waar je zelf voor gekozen hebt. dl.3, p.55
Vrijwilligheid kiezen voor iets of iemand, bijvoorbeeld voor een vriend dl.1, p.127
Waarde Een standpunt over wat echt belangrijk is. dl.2, p.128
Waarden Standpunten over wat echt belangrijk is in het leven en wat nagestreefd moet worden. dl.3, p.104
Wilde dieren Dieren die in ‘het wild’ leven. Wilde dieren zijn niet direct nuttig voor de mens. dl. 2, p.31
Zakaat De plicht voor moslims om anderen niet aan hun lot over te laten. Ook wel genoemd: de armenbelasting. Zakaat is een van de vijf zuilen van de islam. dl.2, p.63
Zakelijke taal Taal die de dingen letterlijk beschrijft. Het is onpersoonlijke taal. dl.3, p.19
Zelfbewustzijn de mens kan over zichzelf nadenken. Hij kan daardoor ook afstand van zichzelf nemen en tegen zichzelf zeggen: bepaalde dingen ga ik anders en beter doen. dl.1, p.115
Zelfstandigheid Zelf dingen kunnen en wíllen doen. dl.3, p.134
Ziekenzalving Bij katholieken wordt een stervende ‘bediend’. De zieke krijgt het sacrament van de ziekenzalving toegediend door de priester. Op de handen en voeten van de overledene wordt heilige olie gesmeerd. Het staat symbool voor de vergeving voor alle zonden. dl. 2, p.108
Ziekenzalving sacrament (ook wel ‘Heilig Oliesel’) voor degene die in stervensgevaar verkeert (katholiek) dl.1, p.94
Ziel iets in je binnenste dat contact heeft met God (of eventueel goden). De ziel is ‘onsterfelijk’. dl.1, p.85
Zin van het leven de betekenis van het leven dl.1, p.24,25
Zinvraag de vraag naar de betekenis van het leven dl.1, p.22-24
Zionisme streven naar een eigen joodse staat. Veel joden willen na de Tweede Wereldoorlog een eigen staat. dl.1, p.60
Zuilen Moslims leven goed als ze vijf dingen goed doen. Die vijf dingen heten de ‘vijf zuilen’. Het zijn de plichten die een moslim heeft: geloofsbelijdenis, gebed, armenbelasting, vastenmaand en bedevaart. dl.2, p.62